تحلیلی بر وضعیت تولید و عملکرد در سطح زعفران در افغانستان و چشم انداز آن/ زعفران افغانستان؛ هوای رقابت با ایران یا هیاهو برای هیچ؟

تحلیلی بر وضعیت تولید و عملکرد در سطح زعفران در افغانستان و چشم انداز آن

زعفران افغانستان؛ هوای رقابت با ایران یا هیاهو برای هیچ؟

4 دلیل برای اینکه نگرانی از رشد زعفران در افغانستان، یک بزرگنمایی است که بسیار تکرار شده!

سرعت رشد زعفران در افغانستان کم نیست اما بزرگنمایی درباره خطر رشد تولید زعفران در افغانستان و ایجاد محدودیت برای ایران، بسیار بیشتر است. بزرگنمایی هایی که به نظر می رسد بیشتر به اهداف جانبی انجام می شود. چنانچه بررسی خواهیم کرد اولا سطح فعلی تولید و همچنین ظرفیت تولید در این کشور کم است و ثانیا عملکرد در سطح به شدت نزولی است. ثانیا برنامه های نهادهای بین المللی و غربی در این کشور چندان گسترده نبوده و بعید است برنامه های حمایت از کشت زعفران در افغانستان با شرایط فعلی با جدیت قبل ادامه یابد. پیشنهاد دنیای زعفران این است که به جای هراس افکنی، ایجاد محدودیت در صادرات نهاده ها به این کشور و همچنین انتشار اخبار کذب یا بزرگنمایی شده، بهتر است خودمان قوی شویم و مزیت رقابتی کشور را توسعه دهیم. اگر عملکرد در سطح زعفران در کشور دوبرابر شود و به 6 کیلو در هکتار برسد، قطعا افغانستان با تولید 2 کیلو در هکتار نخواهد توانست با ما رقابت کند.

1-   افت شدید عملکرد در سطح زعفران در افغانستان با وجود رشد سطح زیرکشت

نمودار زیر که با استفاده از آمارهای اعلام شده توسط مقامات کشاورزی افغانستان و همچنین بررسی های دنیای زعفران تهیه شده، نشان می دهد که سرعت رشد سطح زیرکشت در افغانستان بیشتر از سرعت رشد تولید است و در نتیجه عملکرد در سطح کاهش یافته و از حدود 4 کیلو در هکتار نصف شده و  هم اکنون به محدوده 2 کیلو در هکتار رسیده است. این موضوع در ایران نیز رخ داده و طی حدودا 45 سال اخیر عملکرد در سطح زعفران از 6 به 3 کیلو کاهش یافته است. اما در ایران بعد از تثبیت تولید در سطوح بالا این اتفاق رخ داده است و البته سطح تولید همچنان صرفه اقتصادی دارد. اما در افغانستان کاهش زودهنگام عملکرد در سطح می تواند مانع رشد تولید محصول شود.

به طور معمول با گسترش کشت، زمین های نامتناسب زیر کشت می روند که این موضوع باعث کاهش عملکرد در سطح می شود. کاهش عملکرد در سطح در کشورمان نیز توسط برخی از همین مسیر یعنی گسترش کشت به مناطق نامتناسب و غیربهره ور(از جنوب به شمال خراسان) تحلیل می شود.  اگرچه مقامات افغان ظرفیت تولید زعفران در این کشور را 70 تن اعلام کرده اند اما افت شدید عملکرد در سطح نشان میدهد که برای این منظور، زمین های نامرغوب تر و مناطق غیرمتناسب تر را زیر کشت زعفران برده اند؛ موضوعی که در صورت ادامه، صرفه اقتصادی تولید زعفران در این کشور را از بین خواهد برد.

2-   نهادهای بین المللی، زعفران افغانستان را توسعه می دهند؟

نهادهای توسعه ای بین المللی (از جمله وابسته به سازمان ملل) برنامه های مختلفی جهت توسعه این کشور طراحی و اعلام کرده اند که هدف آن در ظاهر، کاهش وابستگی معیشت مردم افغان به خشخاش و همچنین توسعه اقتصادی است. دفتر توسعه بین المللی بریتانیا(DFID)، برنامه کمک به مهاجران افغان(DACAAR) و مرکز بین المللی تحقیق درباره مناطق کم آب (ICARDA) و برنامه تحقیق درباره منابع جایگزین معیشت (RALF) از این جمله طرح ها و نهادها هستند که مخصوصا طی دهه گذشته میلادی (تا سال 2010)، در برنامه های خود زعفران را جا نمی انداختند. اما اکنون درباره نیت آنها و همچنین قدرت نفوذ آنها (به خاطر تسلط طالبان بر نیمی از افغانستان) تردید های جدی وجود دارد. علاوه بر آن به نظر می رسد این نهادها بیشتر از تولید بر توسعه تجارت و صادرات زعفران متمرکز شده اند. رشد شدید عملکرد در سطح زعفران در افغانستان در دهه جدید میلادی نیز نشان می دهد که برنامه های توسعه تولید و بهره وری آنها چندان موفق نبوده است.

3-   سطح تولید؛ آیا انحصار ایران از بین می رود؟

گفتنی است لطف ا.. راشد، سخنگوی وزارت زراعت افغانستان، پیشتر گفته بود که “افغانستان در کل ظرفیت تولید نزدیک به هفتاد تُن زعفران در سال را دارد و از این طریق سالانه دوصد میلیون دالر عاید خواهد داشت”. بر این اساس، در بدترین حالت، چنانچه پیش بینی 70 تنی افغان ها محقق شود و تولید ایران در محدوده بیش از 400 تن تثبیت شود، همسایه شرقی سهم 15 درصدی از بازار زعفران را به خود اختصاص خواهد داد. لذا سهم بازار ایران به محدوده 70 درصد کاهش خواهد یافت که باز هم به معنی غلبه ایران است. لذا اگر قرار باشد انحصار مزیتی برای کشور ایجاد کند، آن زمان نیز ممکن خواهد بود.

4-   آیا انحصار تولید، مزیتی برای ما داشته است؟

نکته پایانی و بسیار مهم اینکه، ایران هم اکنون با وجود سهم بالای 90 درصدی از تولید جهانی زعفران، توان تعیین قیمت جهانی آن را ندارد! در این شرایط اگر سهم ما 70 درصد هم بشود، مشکل جدیدی نخواهیم داشت؛ چون که اکنون هم از این ظرفیت استفاده نمی کنیم. ای کاش، به جای مسئله ساختن از هیچ، دنبال رفع مسائل و گلوگاه های اصلی صنعت طلای سرخ باشیم.

نتیجه اینکه تاکنون انحصار تولید برای ایران هیچ مزیتی نداشته و لذا تولید بیشتر افغانستان، حتی در صورت تحقق، هیچ مشکلی (مشکل جدیدی) برای ما ایجاد نخواهد کرد.

هیاهوها برای چیست؟

با این تفاسیر، علت این همه هیاهو درباره ظهور زعفران در افغانستان چیست؟ چند دلیل مهم قابل ذکر است:

• بسیاری در داخل، برای تحت فشار قراردادن مقامات و جلب برخی حمایت ها، ناگزیرند شرایط را بغرنج و رقیب را بسیار توانمند جلوه دهند.
• برخی نیز در مقام کارشناس ظاهر شده و عمدتا صحبت های گروه اول را دوباره دسته بندی کرده و تحویل می دهند! این موضوع در کنار رسانه های غیرتخصصی باعث تولید انبوهی از محتوای رسانه ای در این رابطه شده است که هیچکدام حتی یک بررسی آماری ساده از وضعیت و روندها هم ندارد!
• طبق برخی شواهد، در افغانستان، برنامه بازصادرات زعفران ایران جدی تر از تولید آن است. اما برای صادرات به اسم خودشان، لازم است که حداقل در سطح رسانه ای، مانور زیادی روی تولید کشورشان بدهند. سناریوی مشابهی در چین هم مطرح است (البته با موضوع کشت گلخانه ای). لذا ممکن است منشا برخی فضاسازی ها، خود افغانستان هم باشد تا القا کند که تولیدکننده بزرگ زعفران است و محصولی که صادر میکند متعلق به خودش است.

دنبال رقیب کشی باشیم یا رقابت عادلانه؟

فارغ از همه اینها و با فرض اینکه واقعا افغنستان رقیبی جدی برای زعفران ایران باشد، راهبرد بهینه کشور (دولت و بخش خصوصی) در این رابطه چه باید باشد؟ به نظر دنیای زعفران، اقداماتی نظیر ممنوعیت صادرات پیاز و هشدارهای پیاپی مقامات درباره گسترش کشت در همسایه شرقی، اصلا زیبنده نیست. چرا ما باید نگران و همچنین مانع تولید یک محصول در کشوری دیگر باشیم؟ بهتر نیست به جای تخریب رقیب، خودمان قوی بشویم تا در آینده در کنار این کشور هر دو از منافع یک صنعت بالنده سود ببریم؟ اگر عملکرد در سطح در کشور از 3 کیلو در هکتار پایین تر نیاید و به مرور تا محدوده 6 کیلو رشد کند، بعید است هیچ کشور دیگری بتواند زعفرانی اقتصادی تر از ایران تولید کند.